Piše: Dragana Stojanović
Feminizmi razlike, kao feminizmi koji, oslanjajući se na tradiciju preddrugotalasnih francuskih feminizama[1] koriste postfrojdovsku i postlakanovsku teorijsko-psihoanalitičku platformu kao osnovu za upise poststrukturalističko-feminističkih promišljanja uvode pojam razlike kao ključan pojam od koga se dalje razgranavaju sve druge teze. Ovako postavljen pojam razlike ukazuje se ne kao relacija između/nasuprot (muškarca i žene u konkretnom slučaju primene na studije roda), već kao pitanje mesta sa koga se govori, gleda ili piše. To mesto je pre svega polno-rodno-seksualno[2] i neprevedivo je, što bi zapravo značilo da prave, istinite relacije jasne binarnosti kao takve i nema, te se time ukida i svaka nužnost pisanja iz predviđenih, binarno postavljenih rodnih mesta. Iako se čitava dinamika interkomunikacije orodnjenih subjekata i njihovih pozicija konstruiše oko razlike kao takve, ona je zapravo procep, razrez, fikcija jezičkih lokacija. Naravno, feminizmi razlike posebnu pažnju obraćaju na mesto ženskog u govoru, pisanju i svakodnevnom delovanju, ali kao teorijska platforma uvode i mogućnost razumevanja rodnog mesta kao partikularnog, a ne (pred)određenog, te tako predstavljaju korisnu osnovu za promišljanje depatologizacije rodne nebinarnosti.
O mestu razlike sa koga subjektivitet egzistira komunicirajući putem Jezika koji je za subjekt uvek mesto Trećeg (mesto potpuno eksternalno subjektu, dakle mesto koje se od samog početka konstruiše kao ono koje izvodi [polnu] razliku i mesto koje jeste razlika sama) Žak Derida (Jacques Derrida) kaže:
„Ona [razlika] je neprevediva i uvijek počinje s neprevedivim. To znači da i naše rečenice valja dešifrirati kao spolnu razliku, iako ona ostaje i dalje neprevediva kao što je to i samo tijelo riječi, ono označiteljsko, la lettre; tijelo riječi koju dajemo neprevedivo je kao i spolna razlika. (…) Spolna razlika se ne primjećuje, ona je nezamjetljiva – ona je nerazaberivost sama. (…) Tako to NEŠTO nije vidljivo, ali je čitljivo. (…) Ispada po svemu da je spolna razlika nesporazum sam, ili fikcija o nekom nesporazumu… (…) Razgovor u dvoje (pa i čitanje) uvijek je ovakav: postoji tu i netko treći, a to je jezik sam. (…) Jedan treći uvijek se skriva u riječi TI i insinuira spolnu razliku u njezinu najincestuoznijem (najinsektuoznijem!) dijelu: u tome vidim šansu za ono najtajnovitije, najdublje pismo, pismo razlike. Iz toga mjesta pišemo i čitamo. To je tajna unaprijed zadana, unaprijed odana.“[3] Jezik je, dakle, ona zadatost i sredstvo putem koga se konstituišu, čitaju i pišu razlike, a polno-rodna razlika je, suštinski, odnos subjekata sa društvenim/jezičkim/Simboličkim ugovorom – ona je ugovor sam koji ukršta moć, jezik i značenje u proizvodnji subjekta kao takvog.[4]
Razlika/različitost, na primer, muške i ženske (ili: maskuline i feminine) subjekatske pozicije tako nije nejednak pristup muškarca i žene (koji ove pozicije internalizuju i otelovljuju) jeziku/sistemu, već je u pitanju različitost koja dolazi od suštinski asimetričnog ustrojenja datog sistema koji Isto/Jedno (dominirajuće) razdvaja od onoga što ono nije. U datoj relacionoj strukturi mesto ženskog je uvek simptom razlike kao takve. Žena/žensko je u datim i pod datim uslovima ono Drugo, ono što je istovremeno izgovoreno i unapred planirano u jeziku kao njegova prisutna Drugost koja podupire njegovu strukturu, ali žena je i uvek odsutna Drugost jezika; ona je tu, kao nekakav parasubjektivitet koji u isto vreme govori, ali jezikom koji nije njen, u kome/iz koga je ona neprevedivo odsutna, neizrečena, nesimbolizovana do krajnosti. Žena je, kao Drugo, viđena kao enigma i kao noseća pozadina jezika/sistema. Ona je nepoznanica kako muškom govornom subjektu, tako i samoj sebi.[5] Pa ipak, ona je tu – kao zamenica u jeziku, kao parasubjekt rečenice, kao objekt falogocentričnih relacija: „paradoks bivanja koje je u isto vreme i zarobljeno u diskursu i odsutno iz njega, o kome je neprestano govoreno ali koje je samo za sebe nečujno i neizrecivo, koje je reprezentovano kao spektakl no i dalje nepredstavljeno i nepredstavljivo, nevidljivo, ali ipak konstituisano kao objekt i garant vidljivog; bivanje čije su postojanje i specifičnost istovremeno potvrđivani i odricani, negirani i kontrolisani.“[6] Ovo je centralni paradoks ženskog subjektiviteta (ali i svakog drugog Drugog rodnog subjektiviteta) unutar falogocentrične strukture jezika. Upravo od date teze francuski poststrukturalistički teorijsko-psihoanalitički feminizmi otpočinju svoje teoretizacije, šireći dalje svoje teze ka pitanjima specifičnosti i uloge ženskih i Drugih (id)entiteta, pozicija i pisma i tragajući za mogućnostima prevazilaženja/transgresije fiksiranih rodnih pozicija u jeziku putem rada sa jezikom samim. Pozicija ženskosti se ovde ukazuje kao pozicija rodne Drugosti koja može poslužiti i kao materijal/model za teorijsko i aktivističko razmišljanje o dekonstruktivizaciji tvrdih rodnih binarnosti, kao i za otvaranje diskusionih prostora za depatologizaciju roda u nebinarnim okvirima.
Promišljajući o važnosti koncepta ženskosti kao mesta razlike u feminističkoj teoriji, teoretičarka francuskog poststrukturalističkog feminizma Ebigejl Brej (Abigail Bray) navodi sumu osnovnih teza i postulata poststrukturalističkih feminizama razlike:
1. Zapadni sistem reprezentacije je vođen falogocentričnom libidinalnom ekonomijom.
2. Ovom sistemu je inherentna kartezijanska hijerarhijska dihotomija um-muškarac/telo-žena.
3. Unutar ovakve reprezentacijske ekonomije (seksualna) razlika je reprezentovana kao (seksualna) opozicija.
4. Falocentrizam isključuje i kolonizuje (žensku seksualnu) razliku kao Drugu.
5. Iz ovoga sledi da ženska seksualna razlika nema istinsku autonomiju, već da je pre pretopljena u maskulinu ekonomiju Istog/Jednog.
6. Feminino kao korporealno, ili, telo kao takvo nudi libidinalnu ekonomiju koja prevazilazi logiku ove (hegelijanske) opozicije.
7. Od vitalne važnosti je to da feminina reprezentacijska ekonomija bude artikulisana tako da se represija telesnosti otkloni.[7]
Sagledavajući ženu kao mesto razlike (dakle, procepa!) teško je razlučiti i/ili locirati njenu prisutnost/odsutnost u jeziku samom. Lis Irigaraj (Luce Irigaray) se, na primer, u tom kontekstu odlučuje za istraživanje mogućnosti pozitivističkog redefinisanja mesta žene u jeziku/sistemu, tematizujući poziciju žene u jeziku kao pokaz njenog postojanja, odnosno kao mogućnost njene re-kreacije i potvrde unutar falogocentričnog. Ova potvrda se, prateći misao Irigaraj, javlja ne kao negacija, Drugost ili suprotnost, već kao zasebna, specifična drugačijost – ravnopravna, a ipak sasvim posebna u domašajima i orijentacijama sa navedene pozicije: „Ono što zapravo želim jeste ne da stvorim teoriju o ženi, već da osiguram mesto za žensko unutar seksualne razlike.“[8] Ovo mesto u tom smislu ne bi se, međutim, odnosilo na otvaranje dodatnog prostora za širenje već postojeće ili otvaranje neke druge epistemologije o ženi, već bi pre svega ciljalo na interventni potencijal mesta razlike kao takve. U prilog tome, Irigaraj vidi ženu/mesto razlike kao sposobniju za izazov komuniciranja Dvoje (dakle, ne Jednog i Drugog, nego ravnopravnih različitosti oličenih u rodnim pozicijama) budući da je žena i sama (ovu putanju započela kao) razlika – Drugost i strankinja u dominantnom jezičkom i tekstualnom sistemu.[9]
Julija Kristeva (Julia Kristeva), slično Irigaraj, takođe polazi od pozicije žene kao pozicije strankinje u sistemu jezičkog/mislivog/falogocentričnog, oslanjajući se tim putem na postulat elementa stranog kao potencijalnog nosioca promene. Kristeva ženskost vidi kao nereparabilnu negativnost – onostranost i naličje drugovrsnosti: „Ukoliko žena ima ikakvu ulogu (…), to je jedino ona koja podrazumeva negativnu funkciju: odbijanje svega konačnog, definitivnog, strukturiranog, nabijenog značenjima u postojećem stanju društva“,[10] no k tome dodaje, precizirajući u isto vreme usmerenost i potencijalnost ovakve negativnosti: „Ovakva pozicija smešta ženu na stranu eksplozije društvenih kodova: u revolucionarne momente.“[11] Neobično je, ali ne i nelogično (s obzirom na paradoksalnu poziciju žene i ženskosti unutar sistema jezika/falogocentričnog) da Kristeva drugde iznosi i sasvim kontradiktorne tvrdnje, koje odriču (ženi) mogućnost transgresije Zakona, ili pak možda samo potvrđuju nužnost pristajanja na Zakon radi subverzije Zakona samog:
„Nemogućnost bivanja bez ponavljane legitimacije (bez knjiga, muškarca, porodice). Nemogućnost – depresivna mogućnost – ’transgresije’.
Ili represija u kojoj dajem drugom ono što želim od drugih.
Ili ovo vrištanje procepa, otvorena rana u mom srcu, koja mi dozvoljava da postojim jedino u čistilištu –
– čeznem za Zakonom.“[12]
Jedna od bazičnih razlika u teoretizovanju razlike kod Lis Irigaraj i Julije Kristeve jeste u tome da se kod Irigaraj koncept razlike odnosi pre svega na polno-rodno-seksualnu razliku i različitost muškarca i žene, dok je za Juliju Kristevu bazična razlika, sa koje su i sve druge razlike spoznatljive, upravo unutar subjekta samog – koji putem Drugog u sebi izvodi (i mora razumeti!) datu razliku samim svojim postojanjem.[13] Osim teoretizacija Lis Irigaraj i Julije Kristeve, za francuski feminističko-teorijsko-psihoanalitički krug važan je i rad Elen Siksu (Hélène Cixous), koja piše o teoretizaciji i tematizaciji jezika kao polja novih mogućnosti upisa ženskog tela i ženske specifičnosti u tekst kao osnovnu jedinicu življene, mišljene i inteligibilne realnosti kojom subjekt (a time i parasubjekt žene) postaje/opstaje. Siksu ženu[14] vidi kao mesto reformacije starih načina pisanja, kao element koji će u jezik uneti specifičnu mogućnost mekih i drugih/drugačijih načina pisanja koja će, pak, u tekst i falogocentrično upisati i ženu samu – kako njeno retekstualizovano, tako i njeno karnalno telo: „Cenzuriši telo i cenzurisaćeš dah i govor u isto vreme. Piši sebe! Tvoje telo mora da se čuje.“[15] Prema Siksu, žena nikada i ne govori bez/van upisa sopstvenog tela u jezik;[16] stoga je pronalaženje/razrada/ohrabrivanje ženskog pisma/pisanja jedna od osnovnih strategija ženskog delovanja/intervencije.
Iako uticajne u domenima kako feminizama, tako i teorijske psihoanalize, na teorijske postavke Lis Irigaraj, Julije Kristeve i Elen Siksu neretko biva odgovarano i kritikama – često i kontradiktornim u svojoj suodnosnosti. Irigaraj tako često biva shvaćena kao besomučno kritična i revolucionarna „neodgovorna ćerka psihoanalize“ koja odbija čitav postulat jezičkog – Očinskog Zakona rizikujući psihotični rastvor sistema govora, no koja i pored toga uspeva da upravo na planu svog jezika pisanja subvertira predodređeni prostor namenjen ženama unutar maskulinog Simboličkog poretka.[17]
Kritike teorijskih pozicija Julije Kristeve mogu poslužiti kao paradigma kontradiktornih reakcija na teorijsko-psihoanalitičke feminizme poststrukturalističkog tipa. Neke od kritika uključuju ocenjivanje teorije Julije Kristeve kao:
– previše esencijalističke (koje ženu smeštaju u domen „urođene pozicije kao sudbine“) i, potpuno suprotno, radikalno antiesencijalističke (koje, istražujući poziciju žene u jeziku i Simboličkom apsolutno zanemaruju njenu korporealnost van/iza jezika kao takvog)
– one koje bez adekvatnog obrazloženja i ciljnog usmerenja promovišu koncept majčinstva
– teorije koje promovišu utopijske anarhističke stavove
– teorije koje odaju dozu nefleksibilnosti i konzervativizma u odnosu na teoretizaciju jezika i falogocentričnog
– istovremeno kao teorije koje otvaraju mogućnosti intervencije i promene falogocentričnog i koje potpuno zatvaraju te mogućnosti
– kao aistorijski nepozicionirane teorije i kao teorije koje su previše zatvorene u istoriju socijalnih struktura
– teorije koje ne obezbeđuju ženi perspektivu i mogućnost aktivnog, konkretnog političkog delovanja i, sa druge strane, koje ženi upravo daju tu mogućnost
– teorije koje su istovremeno bitne i korisne za feministička promišljanja i kao teorije koje su apsolutno neupotrebljive za koncept feminizma[18]
Iako su teorije Julije Kristeve nailazile na ambivalentne reakcije i odziv – naročito u krugovima feminizama anglosaksonskih govornih područja – može se reći da su posebno tri usmerenja njenog teorijskog rada ostavila snažan uticaj na kasnije faze feminizama drugog talasa na datom prostoru, što će naknadno otvoriti put i za teoretizacije rodno nebinarnih mogućnosti življenja i delovanja:
1. njena nastojanja da vrati telesnost kao korporealnost natrag u diskurs humanističkih nauka
2. njen fokus na značaj maternalnog i preedipalnog u konstituisanju subjektiviteta
3. njen rad na pojmu/fenomenu zazornog (abjektnog) kroz rad na eksplikaciji faktora i uzroka represije i diskriminacije žena i ženskog unutar kako falogocentričnog sistema kao celine, tako i specifičnih društvenih diskursa, relacija i situacija.[19]
Rad Elen Siksu je, posebno u kontekstu nerazumevanja osnovnih hipoteza francuskog teorijsko-psihoanalitičkog feminizma, a u težnji određenih feminističkih teorijskih struja za pozitivističkom reprezentacijom žene i ženskosti kao zamišljenom paradigmom feminističkog protesta, često ocenjivan kao aistorijski, nedovoljno aplikativan u odnosu na savremenu življenu diskurzivnost, kao utopijski i nepragmatičan (što se posebno odnosilo na kritiku koncepta ženskog pisma), kao uzglobljen u metanarativ seksualnosti koji ignoriše sve ostale narative relevantne za ženski socijalni subjekt, kao idealizujući – posebno u kontekstu teze o revolucionarnoj potencijalnosti jezika unutar mehanizma jezika samog, a neretko se kritikuje njena konceptualizacija ženskosti kao romantizirana, što ide čak do tačke pripisivanja biološko-esencijalističkog usmerenja teorijama Elen Siksu, od kojih se ona lično, upravo kao i Julija Kristeva i Lis Irigaraj, u svojim tekstovima ograđivala.[20]
U pitanju je, naravno, posledica različitih teza i ciljeva raznolikih struktura feminizama koji su neretko ulazili u disbalans i, čak, kontradikciju i opozitnost jedan drugom, ulazeći istovremeno i u široke kritike i grube tekstualne debate; upravo je ovo, između drugih razloga, uzrok čestog distanciranja teoretičarki francuskog teorijsko-psihoanalitičkog feminizma od feminizma kao takvog.[21] U tom smislu, i sam termin francuski feminizam nastao je nakon njegove recepcije u zemljama anglosaksonskog govornog područja, naročito u zemljama Sjedinjenih Američkih Država.[22]
Jedna od osnovnih strategija francuskih teorijsko-psihoanalitičkih poststrukturalističkih feminizama (danas najpoznatijih upravo pod tim imenom) svakako jeste prevazilaženje i rastakanje opozitno konstruisanih binarnosti čija se logika najčešće svodi na Jedno:Drugo (od Jednog). Samim tim je i u području feminizama njihova osnovna ideja prevazilaženje binarnih opozita egalitarnog feminizma naspram feminizama razlike.[23] Iako se razlika kao pojam i mesto kontinuirano tematizuje, mapira i teoretizuje, francusko-feminističke strategije (što posebno eksplicira i razrađuje Julija Kristeva) kreću se ka rasipanju (disoluciji) granica opozitnosti u korist oslobađanja individualnosti subjekta – time postajući teorija ne samo ženske pozicije i pozicije ženskosti u sistemu jezičkog/inteligibilnog, već i teorija subjektiviteta u celini.
Julija Kristeva, donekle i u svetlu upravo pomenutih diskusionih potencijala, različitost feminističkih pozicija vidi kroz tri kategorije:
– egalitarni feminizmi (feminizmi koji teže uspostavljanju jednakosti pozicije muškarca i žene, ili, šire gledano iz naknadno uspostavljenih teorija roda, jednakosti rodnih pozicija u celini),
– ginocentrički feminizmi (oni koje tematizuju poziciju ženskog kao poziciju [ključno važne] razlike) i
– individualistički feminizmi, koji bi, prema Kristevoj, trebalo da predstavljaju cilj i razlog razvoja feminističkih teorija, a to je oslobađanje i omogućavanje individualnih teorija i glasova različitih subjektiviteta oslobođenih od svake aluzije na esencijalizam.
Kolektivni identiteti su tako, za Kristevu, stvar prošlosti i iluzije, a dijalozi pisanja i govora različitih i hrabrih individualnosti predstavljaju stvarnu mogućnost promene sistema u kome trenutno opstojimo kao subjekti zarobljeni u konstruktima kolektivnih identiteta.[24] I pored dve poznate strategije feminističkog delovanja: 1. infiltrirati se u dominantni poredak i subvertirati ga logikom njegovog sopstvenog jezika i 2. pokušati sa razbijanjem datog poretka sa pozicije izvan njega, drugačijim sredstvima, Kristeva traga za mogućnošću trećeg pristupa koji bi pre svega angažovao dijalog kao osnovu rada na transformaciji zajedničkog sistema opstojanja svih – različitih – sklopova subjektiviteta.[25]
Prema Elen Siksu, opozicije (naročito fundamentalna opozicija muško:žensko) su ono što predstavlja teret i zaustavlja disanje tela datog subjekta. „Kao što često i kažem“, piše Elen Siksu, „moj rad zapravo teži ka tome da nas razreši reči kao što su ’feminino’ i maskulino’, ’ženskost’ i ’muškost’, čak i ’muškarac’ i ’žena’, koje označavaju ono što ne može biti klasifikovano unutar označitelja osim po cenu sile i nasilja i koje i pored toga streme preko datih kategorija.“[26]
U pokušajima osvetljavanja mogućih puteva pristupa diskursu u postupku subvertiranja falogocentrične strukture jezika od strane ženskih subjektiviteta Lis Irigaraj, pak, predlaže razigraniju tehniku kreiranja alternativnih putanja delovanja, često i van pravila datog sistema u kome se želi proizvesti efekat intervencije: „…dovoditi do disrupcije starih igara u nameri izvođenja sasvim novih, ’rastresati’ teorijske aparatuse kako bi se došlo do novih sredstava rada sa njima, novih invencija i novih znanja“[27] – upravo to su neke od mogućih strategija rada ženskog, ali i svakog neposlušnog u projektu izmene, inovacije, intervencije ili transgresije aktuelnih ograničenja u poljima jezika, teorije, ali i svakodnevnice. Jedino intervencijom – govorom i pismom kao delovanjem iz mesta percipiranog manjka možemo osloboditi mesto u kome manjak biva zamenjen mogućnošću (postojanja, stvaranja, odbacivanja okoštalih kategorija). Upravo ovo ilustruje mesto razlike kao mesto transgresije, mesto promene, i mesto izgradnje novih mogućnosti razumevanja rodnosti, telesnosti i društva u kome se one, u liku subjekata, pojavljuju. Razlika tako postaje ne mesto predaje [sistemu], već mesto otpora i transformacije mišljenja, delovanja, i življenja.
…….
„Jednom rukom patiti, živeti, pokazivati prstom na bol, na manjak. Ali tu je i druga ruka: ona koja piše.“[28]
…….
„Pusti se! Pusti sve! Izgubi sve! Prepusti se vazduhu. Prepusti se otvorenom moru. Prepusti se slovima. Slušaj: ne čuješ ništa. Ništa nije izgubljeno. Sve tek treba da se dokuči.“[29]
Bibliografija:
Bray, Abigail, Hélène Cixous – Writing and Sexual Difference, Palgrave Macmillan, New York, 2004.
Brooks, Ann, Postfeminisms – Feminism, Cultural Theory and Cultural Forms, Routledge, London and New York, 1997.
Cavallaro, Dani, French Feminist Theory – An Introduction, Continuum, London, New York, 2003.
Cixous, Hélène and Jacques Derrida, „Iščitavanja spolne razlike u književnom tekstu – dva monologa“, Treći program hrvatskog radija br. 36, Hrvatski Radio, Zagreb, 1992, 171-177.
Cixous, Hélène, „The Laugh of the Medusa“, Signs, Vol. 1, No. 4, The University of Chicago Press, Chicago, Summer 1976, 875-893.
Cixous, Hélène, „Voice I…“, Boundary2, Vol. 12, No. 2, On Feminine Writing: A Boundary 2 Symposium, Duke University Press, Durham, Winter 1984, 50-67.
Cixous, Hélène, „Coming to Writing“, „Coming to Writing“ and Other Essays, edited by Deborah Jenson, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, London, England, 1991, 1-58.
De Beauvoir, Simone, The Second Sex, translated by H. M. Parshley, Jonathan Cape, London, 1956.
De Lauretis, Teresa, „Eccentric Subjects: Feminist Theory and Historical Consciousness“, Feminist Studies, Vol. 16, No. 1, Feminist Studies, Inc, University of Maryland, College Park, Spring 1990, 115-150.
Fraser, Nancy, „The Uses and Abuses of French Discourse Theories for Feminist Politics“, Revaluing French Feminism – Critical Essays on Difference, Agency, and Culture, edited by Nancy Fraser and Sandra Lee Bartky, Indiana University Press, Bloomington and Indianapolis, 1992, 177-194.
Grosz, Elisabeth, Sexual Subversions – Three French Feminists, Allen & Unwin, St. Leonards, 1989.
Homer, Sean, Jacques Lacan, Routledge, Taylor & Francis Group, London and New York, 2005.
Irigaray, Luce, This Sex Which is Not One, translated by Catherine Porter with Carolyn Burke, Cornell University Press, Ithaca, New York, 1985.
Irigaray, Luce, „Why Cultivate Difference“, Dialogues: A Special Isuue of the Journal Paragraph, Volume 25, Edinburgh University Press, Edinburgh, 2002, 79-90.
Kristeva, Julia, „Women’s Time“, Signs, Journal of Women in Culture and Society, Vol. 7, No. 1, Autumn 1981, The University of Chicago Press, 1981, 13-35.
Kristeva, Julia and Scott L. Malcomson, „Foreign Body“, Translation, No. 59, Indiana University Press Journals, 1993, 172-183.
Kristeva, Julia, „Some Observations on Female Sexuality“, translated by Sophie Leighton, Annual of Psychoanalysis, Analytic Press Inc, 59-68.
Kristeva, Julia, „Stabat Mater“, Poetics Today, The Female Body in Western Culture: Semiotic Perspectives, Vol. 6, No. 1/2, Duke University Press, 1985, 133-152.
Lacan, Jacques, The Psychoses – The Seminar of Jacques Lacan, Book III, 1955-1956, edited by Jacques-Alain Miller, Translated with notes by Russell Grigg, Routledge, London, 1993.
McAfee, Noelle, Julia Kristeva, Routledge, Taylor & Francis Group, New York and London, 2004.
Oliver, Kelly, „Julia Kristeva’s Feminist Revolutions“, Hypatia, Vol. 8, No. 3, Indiana University Press, Indiana, Summer 1993, 94-114.
Oliver, Kelly, „Kristeva and Feminism“, http://www.cddc.vt.edu/feminism/kristeva.html, 3. II 2012.
Silverman, Kaja, The Acoustic Mirror – The Female Voice in Psychoanalysis and Cinema, Indiana University Press, Bloomington and Indianapolis, 1988.
Stojanović, Dragana, Interpretacije ženskog tela u tekstualnim prostorima umetnosti i kulture, Orion Art, Beograd, 2015.
O autorki: Dragana Stojanović je etnomuzikološkinja, teoretičarka studija kulture, umetnosti i medija. Interesovanja za studije roda i, posebno, za specifičnu pozicioniranost ženskog tela i subjektiviteta u području jezičko-reprezentacijskih prostora proširuje u domenima teorije umetnosti, poststrukturalističkih studija, feminizama, postfeminizama i teorijske psihoanalize. Osnovne i master studije etnomuzikologije na Fakultetu muzičke umetnosti u Beogradu završila je 2009. Doktorsku disertaciju je odbranila 2014. na Univerzitetu umetnosti u Beogradu, pri Centru za interdisciplinarne studije – Grupa za teoriju umetnosti i medija. Radi kao vanredna profesorka za oblasti Kultura − studije kulture i Teorija umetnosti i medija na Fakultetu za medije i komunikacije u Beogradu.
Ovaj tekst predstavlja prilagođenu verziju segmenta doktorske disertacije odbranjene na Univerzitetu umetnosti u Beogradu, katedra za Interdisciplinarne studije teorije umetnosti i medija. Doktorska disertacija izdata je i u formi knjige, kao Stojanović, Dragana, Interpretacije ženskog tela u tekstualnim prostorima umetnosti i kulture, Orion Art, Beograd, 2015.
[1] Pre svega se misli na tradiciju feminističkog promišljanja žene kao Drugosti koju je detaljno razradila Simon de Bovoar u svojoj knjizi De Beauvoir, Simone, The Second Sex, translated by H. M. Parshley, Jonathan Cape, London, 1956.
[2] Na francuskom jeziku termin sexuelle označava kako polno-rodnu osnovu/identitet/poziciju/konstrukt, tako i oformljenost i usmerenost seksualnosti koju data jedinka poseduje i putem koje komunicira, te je stoga relativno teško uhvatiti složenost značenja koje odašilje pojam sexuelle koji koriste francuske teoretičarke poststrukturalizma u prevodu na srpski jezik.
[3] Cixous, Hélène and Jacques Derrida, „Iščitavanja spolne razlike u književnom tekstu – dva monologa“, Treći program hrvatskog radija br. 36, Hrvatski Radio, Zagreb, 1992, 171-177.
[4] Kristeva, Julia, „Women’s Time“, Signs, Journal of Women in Culture and Society, Vol. 7, No. 1, Autumn 1981, The University of Chicago Press, 1981, 13-35, 23.
[5] De Beauvoir, Simone, The Second Sex, op. cit; Lacan, Jacques, The Psychoses – The Seminar of Jacques Lacan, Book III, 1955-1956, edited by Jacques-Alain Miller, Translated with notes by Russell Grigg, Routledge, London, 1993.; Kristeva, Julia and Scott L. Malcomson, „Foreign Body“, Translation, No. 59, Indiana University Press Journals, 1993, 172-183; Kristeva, Julia, „Some Observations on Female Sexuality“, translated by Sophie Leighton, Annual of Psychoanalysis, Analytic Press Inc, 59-68. i drugi.
[6] De Lauretis, Teresa, „Eccentric Subjects: Feminist Theory and Historical Consciousness“, Feminist Studies, Vol. 16, No. 1, Feminist Studies, Inc, University of Maryland, College Park, Spring 1990, 115-150, 115.
[7] Bray, Abigail, Hélène Cixous – Writing and Sexual Difference, Palgrave Macmillan, New York, 2004, 22.
[8] Irigaray, Luce, This Sex Which is Not One, translated by Catherine Porter with Carolyn Burke, Cornell University Press, Ithaca, New York, 1985. 159.
[9] Irigaray, Luce, „Why Cultivate Difference“, Dialogues: A Special Isuue of the Journal Paragraph, Volume 25, Edinburgh University Press, Edinburgh, 2002, 79-90.
[10] Kristeva, Julia, „Oscilation du ‘pouvoir’ ou ‘refus’“, an interview by Xavier Gauthier, Tel Quel No. 54, 1974, citirano u Silverman, Kaja, The Acoustic Mirror – The Female Voice in Psychoanalysis and Cinema, Indiana University Press, Bloomington and Indianapolis, 1988, 115.
[11] Ibid.
[12] Kristeva, Julia, „Stabat Mater“, Poetics Today, The Female Body in Western Culture: Semiotic Perspectives, Vol. 6, No. 1/2, Duke University Press, 1985, 133-152, 144-145. Uporediti i Homer, Sean, Jacques Lacan, Routledge, Taylor & Francis Group, London and New York, 2005, 118-119.
[13] Grosz, Elisabeth, Sexual Subversions – Three French Feminists, Allen & Unwin, St. Leonards, 1989.104.
[14] Odnosno, šire gledano, mesto ženskog/mesto femininog/mesto Drugog-od-privilegovanog/mesto razlike.
[15] Cixous, Hélène, „The Laugh of the Medusa“, Signs, Vol. 1, No. 4, The University of Chicago Press, Chicago, Summer 1976, 875-893, 880.
[16] „Ona ne ’govori’, ona baca svoje drhteće telo unapred; ona se (pre)pušta, ona leti; sve što je njeno prelazi u njen glas, i putem svog tela ona suštinski podržava ’logiku’ njenog govora. Njeno meso govori istinu. Ona se prostire naga. Zapravo, ona fizički materijalizuje ono o čemu razmišlja; ona to označava sopstvenim telom.“ Ibid, 881.
[17] Grosz, Elisabeth, Sexual Subversions – Three French Feminists, op. cit, 150.
[18] U svom tekstu „Julia Kristeva’s Feminist Revolutions“ Keli Oliver (Kelly Oliver) navodi niz opozitnih, čak kontradiktornih kritika kada je recepcija teorija Julije Kristeve u feminističkim krugovima u pitanju, navodeći pri tome i niz referenci na relevantne bibliografske izvore. Videti detaljno u Oliver, Kelly, „Julia Kristeva’s Feminist Revolutions“, Hypatia, Vol. 8, No. 3, Indiana University Press, Indiana, Summer 1993, 94-114.
[20] Više o dinamici odnosa različitih usmerenja feminizama u odnosu na teorijsko delovanje Elen Siksu videti u Bray, Abigail, Hélène Cixous – Writing and Sexual Difference, op. cit, 34.
[19] Više o uticaju teorija Julije Kristeve na anglosaksonske feminizme videti u Oliver, Kelly, „Kristeva and Feminism“, http://www.cddc.vt.edu/feminism/kristeva.html, 3. II 2012.
[21] „Ono od čega su se one distancirale jeste specifičan [politički i feministički] pokret u Francuskoj za koje su one smatrale da učestvuje i replicira opresivnu buržoasku logiku i strategije pukog zadobijanja moći.“ Oliver, Kelly, Reading Kristeva: Unraveling the Double-bind, Indiana University Press, Bloomington, 1993, 164, citirano u McAfee, Noelle, Julia Kristeva, Routledge, Taylor & Francis Group, New York and London, 2004, 75. Za detaljniju razradu distanciranja Lis Irigaraj od feminističkih pokreta iz prvog lica videti Irigaray, Luce, This Sex Which is Not One, op. cit, 166.
[22] McAfee, Noelle, Julia Kristeva, op. cit, 75.
[23] Cavallaro, Dani, French Feminist Theory – An Introduction, Continuum, London, New York, 2003, 13. Videti takođe i Irigaray, Luce, This Sex Which is Not One, op. cit, 162.
[24] Kristeva, Julia, „Women’s Time“, Signs, Journal of Women in Culture and Society, Vol. 7, No. 1, op. cit, a za dodatno tumačenje videti i Fraser, Nancy, „The Uses and Abuses of French Discourse Theories for Feminist Politics“, Revaluing French Feminism – Critical Essays on Difference, Agency, and Culture, edited by Nancy Fraser and Sandra Lee Bartky, Indiana University Press, Bloomington and Indianapolis, 1992, 177-194.
[25] Grosz, Elisabeth, Sexual Subversions – Three French Feminists, op. cit. U kontekstu dijaloga Kristevinih teorija sa postulatima postfeminizama videti i Brooks, Ann, Postfeminisms – Feminism, Cultural Theory and Cultural Forms, Routledge, London and New York, 1997, 128.
[26] Cixous, Hélène, „Voice I…“, Boundary2, Vol. 12, No. 2, On Feminine Writing: A Boundary 2 Symposium, Duke University Press, Durham, Winter 1984, 50-67, 51.
[27] Grosz, Elisabeth, Sexual Subversions – Three French Feminists, op. cit, 139.
[28] Cixous, Hélène, „Coming to Writing“, „Coming to Writing“ and Other Essays, edited by Deborah Jenson, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, London, England, 1991, 1-58, 8.
[29] Ibid, 40.